«Адзіныя ветразь і душа, «Душа і радзіма адзіныя»,- спяваецца ў папулярным кінасэрыяле аб гардэмарынах, юных герояў-патрыётаў XVIII стагоддзя. Словы песні знаходзяць у іх учынках яркае, захапляльны і відовішчны выраз, як і належыць у добрым фільме.
Аднак аб жывых сувязях радзімы і душы можна сказаць па-іншаму: ціха і асцярожна, напаўголасу, «пра сябе» — так, як гэта рабіў паэт Мікалай Рубцоў. Тых, хто звяртаецца да яго на рэдкасць простым і празрыстым радках, ахоплівае шчымлівае пачуцце, цяжка перадаць словамі:
У святліцы маей светла.
Гэта ад начной зоркі.
Матухна возьме вядро,
Моўчкі прынясе вады-
Першыя вершы Рубцова з’явіліся ў друку ў канцы 1960-х гадоў, калі паэты не пакутавалі ад няўвагі публікі. Студэнцкія аўдыторыі, залы Палацаў культуры, эстрадныя сцэны, нават палі стадыёнаў — усюды гучалі натхненыя паэтычныя галасы, дзерзкія прароцтва, імкнуцца ў што бы то ні стала сказаць пра «час і пра сябе» што-то новае, небывалае, якое дзівіць уяўленне слухачоў.
Тэма радзімы — не толькі цэнтральная ў яго творчасці, але і адзіная, якая ўвабрала ў сябе роздум паэта аб жыцці, каханні, прыродзе.
Я буду скакаць па ўзгорках заснулага Айчыны, Невядомы сын дзіўных вольных плямен!
Як раней скакалі на голас ўдачы капрызнай,
Я буду скакаць па слядах миловавших часоў…
Так пачынаецца адзін з самых выдатных вершаў М. Рубцова.
Сілай паэтычнага ўяўлення ствараецца абагульнена-сімвалічны вобраз роднай зямлі як народнай вольніцы. У адзіным парыве голас аўтара, нашага сучасніка, зліваецца з многаголоссем мінулых стагоддзяў, і нехаця ўспамінаецца паэтычны цыкл Аляксандра Блока «На поле Куліковым».
У вершы «Бачанне па ўзгорку» гэтая сувязь становіцца яшчэ больш нагляднай. Унутраным зрокам Рубцоў зноў пачынае бачыць «карціны грознага разладу», «тупы чаравік скуластага Батыя». Але не толькі бачання старажытнасці «у крыві і ў жэмчугу» ажываюць пад яго пяром. Рэальнымі становяцца і ворагі будучага, «татары, і манголы» «іншых часоў»:
Яны нясуць на сцягах чорны крыж,
Яны крыжамі неба закрасцілі.
Як заклінанне гучыць зварот паэта: «Расія, Русь! Захоўвай сябе, захоўвай!» У гэтым загаворы, як у шматлікіх прызнаннях у каханні да рускай даўніны, лясах, погостам, нябесаў, «падпаленым ад спекі», шэпт іў «у омутной вады», прычым,- «каханне навек, да вечнага спакою» няма ні дэкларацыйнасць, ні паставы.
Самую смяротную сувязь сцвярджаў паэт. Думка і пачуццё зліваюцца ў яго паэзіі разам, пераходзячы адзін у аднаго. Адсюль-адчуванне натуральнасці і прастаты паэтычных вобразаў пры іх інтэлектуальнай напоўненасці. Не выпадкова любімым паэтам Рубцова быў Фёдар Цютчаў, глыбокі мысляр і найтанчэйшы лірык адначасова.
У вершах Рубцова зачараванне жыццем, любаванне прыгажосцю і гармоніяй прыроды («О, сельскія віды!»), як правіла, суседнічаюць з сумным роздумам аб лесё сваім і іншых «Жыццё была б непаўнацэнная не толькі без таямніцы, але і без суму»,- лічыў паэт. І сум деиствительно афарбоўвае чыстае паэтычнае слова, надае яму большую ступень быцця.
Ціхая мая радзіма!
Вярбы. рака, салаўі.
Маці мая тут пахаваная
У дзіцячыя гады мае
Ціна і цяпер балаціна Там, дзе купацца любіў Ціхая мая радзіма,
Я нічога не забыўся
У гэтым вершы які стаў класічным вобраз «ціхай», малой радзімы, не губляючы сваей пранізлівасці і канкрэтнасці, становіцца чынам ўсёй Расіі, вобразамі дзяцінства і юнацтва, блізкімі сэрцу кожнага.